علامت اصلی کم بودن تعداد اسپرم، ناتوانی در فرزندآوری است. ممکن است هیچ علامت یا نشانۀ دیگری وجود نداشته باشد. در برخی موارد یک مشکل زمینه ای مانند عدم تعادل ارثی هورمونی، متسع شدن وریدهای بیضه ها یا انسداد مجاری اسپرم، زمینه ساز این مشکل باشد.

علائم کم بودن اسپرم می تواند شامل موارد زیر باشد:

• اختلال در عملکرد جنسی، برای مثال اختلال در نعوظ
• درد یا تورم در ناحیۀ بیضه
• کاهش موی صورت یا بدن یا دیگر نشانه های کروموزومی یا هورمونی غیرطبیعی

تولید اسپرم فرآیندی پیچیده است و نیازمند عملکرد طبیعی بیضه ها، هیپوتالاموس و هیپوفیز-غددی که در مغز هورمون های محرک تولید اسپرم را تولید می کنند- می باشد. زمانی که اسپرم ها در بیضه ها تولید می شود، توسط لوله های ظریفی منتقل می شوند و با مایع منی مخلوط می شوند. هر مشکلی در این مراحل می تواند تولید اسپرم را با مشکل مواجه سازد. همچنین ممکن است اسپرم ها از نظر شکل ظاهری، قابلیت حرکت یا عملکرد طبیعی نباشند. اغلب اوقات علت تعداد کم اسپرم ناشناخته باقی می ماند.

علل پزشکی:
تعداد کم اسپرم ممکن است ناشی از یک مشکل سلامتی یا درمان پزشکی باشد. برخی از این علل شامل موارد زیر است:

• واریکوسل: واریکوسل به التهاب وریدهای بیضوی گفته می شود. این رایج ترین علت ناباروری مردان است. این مشکل در تنظیم دمای بیضه ها اختلال ایجاد می کند و منجر به تعداد کمتر اسپرم یا اسپرم های کم تحرک می شود. درمان واریکوسل اغلب کیفیت اسپرم و باروری را بهبود می بخشد.

• عفونت: برخی از عفونت ها ممکن است با تولید اسپرم و سلامتی آنها تداخل داشته باشد و به واسطۀ ایجاد جوشگاه، مسیر اسپرم ها را مسدود کند. برخی از این عفونت ها شامل عفونت های منتقل شده از طریق جنسی مانند کلامیدیا و گونورآ، التهاب پروستات (پروستاتیتیز)، التهاب بیضه و عفونت مجاری ادراری و دستگاه تناسلی می باشند.

• اختلال انزال (انزال معکوس): انزال معکوس زمانی رخ می دهد که مایع منی پس از ارگاسم به جای خروج از آلت، وارد مثانه می شود. مشکلات سلامتی متعددی می تواند منجر به این اتفاق شود از جمله: دیابت، آسیب های نخاعی، جراحی مثانه، پروستات یا میزراه. برخی داروها نیز ممکن است منجر به بروز انزال معکوس شوند مانند داروهای آلفا بلوکر که برای کنترل فشار خون به کار می رود. در برخی مردان که دچار آسیب طناب نخاعی هستند یا بیماری خاصی دارند، اگرچه اسپرم به طور طبیعی تولید می شود اما توانایی خروج مایع منی وجو ندارد.

• پادتن هایی که به اسپرم ها حمله می کنند: پادتن های ضد اسپرم، سلول های سیستم ایمنی هستند که به اشتباه اسپرم ها را به عنوان سلول های بیگانه شناسایی می کنند و تلاش می کنند آنها را از بین ببرند.

• تومورها: سرطان ها و توده های خوش خیم می توانند به طور مستقیم ارگان های تولید مثلی مردان را تحت تأثیر قرار دهند و یا غدد کنترل کنندۀ تولید هورمون های جنسی(مانند هیپوفیز) را تحت تأثیر قرار دهند. جراحی، پرتودرمانی، شیمی درمانی نیز می تواند قدرت باروری مردان را تحت تأثیر قرار دهد.

• نهفتگی بیضه ها: طی تکامل جنینی گاهی ممکن است هر دو بیضه ها یا یکی از آنها درون شکم باقی بماند و وارد کیسۀ بیضه ها نشود. در این افراد احتمال ناباروری بیشتر می شود.

• عدم تعادل هورمونی: هیپوتالاموس، هیپوفیز و بیضه ها هورمون های ضروری برای تولید اسپرم را تولید می کنند. تغییر در هورمون های این غدد یا غدد دیگری مانند تیروئید و فوق کلیه ممکن است تولید اسپرم را مختل کند.

• نقص در مجرای اسپرم: لوله هایی که اسپرم را حمل می کنند ممکن است به دلیل بیماری یا جراحت، آسیب ببینند. یکی از لوله های حمل اسپرم(لوله های اسپرم بر) یا بخشی از بیضه ها که اسپرم را ذخیره می کند (اپیدیدیم) در برخی از افراد به طور مادرزادی مسدود است. افرادی که مبتلا به سیستیک فیبروز یا دیگر بیماری های ارثی هستند نیر ممکن است به طور مادرزادی مجرای اسپرم بر نداشته باشند.

• نقص کرموزومی: اختلالات ارثی مانند سندرم کلینفلتر- که مرد با دو کروموزوم x و یک کروموزوم y متولد می شود- باعث تکامل غیرطبیعی ارگان های جنسی مردان می شود. دیگر سندرم های ژنتیکی مرتبط با ناباروری شامل سیستیک فیبروز، سندرم کالمن و کارتگنر است.

• بیماری سلیاک: این اختلال گوارشی که ناشی از حساسیت به گلوتن است می تواند به ناباروری مردان منجر شود. قدرت باروری این افراد ممکن است پس از رژیم غذایی بدون گلوتن بهبود یابد.

• داروهای خاص: درمان های جایگزین تستوسترون، مصرف طولانی مدت استروئیدهای آنابولیک، داروهای درمان سرطان(شیمی درمانی)، برخی داروهای ضدقارچ و ضدباکتری و برخی داروهای دیگر ممکن است تولید اسپرم را مختل کند و باروری مرد را کاهش دهد.

عوامل محیطی:
قرار گرفتن مداوم در معرض برخی عوامل محیطی می تواند عملکرد یا تولید اسپرم را با مشکل مواجه سازد. برخی از این عوامل شامل موارد زیر است:

• مواد شیمیایی صنعتی: مواجهۀ وسیع با بنزن، تولوئن، گزیلن، آفت کش ها، حشره کش ها، حلال های آلی، مواد رنگی و سرب می تواند در تولید کمتر اسپرم نقش داشته باشد.

• مواجهه با فلزات سنگین: مواجهه با سرب و دیگر اقسام فلزات سنگین نیز ممکن است منجر به ناباروری شود.

•  پرتودرمانی و اشعۀ ایکس: مواجهه با پرتو می تواند تولید اسپرم ها را کم کند. ممکن است چند سال طول بکشد تا توانایی اسپرم سازی به حالت طبیعی بازگردد. مقادیر بالای اشعه ممکن است تولید اسپرم را برای همیشه کاهش دهد.

• قرار گیری بیضه در معرض گرمای زیاد و طولانی: استفادۀ مکرر از سونا یا جکوزی آب گرم ممکن است به طور موقت تعداد اسپرم را کاهش دهد. نشستن طولانی مدت، پوشیدن لباس های تنگ و یا قرار دادن طولانی لپ تاپ بر روی پا نیز می تواند به طور موقت دمای کیسۀ بیضه ها را افزایش و در نتیجه تولید اسپرم را کاهش دهد. به نظر نمی رسد نوع لباس زیر تأثیر زیادی بر تعداد اسپرم بگذارد.

• دوچرخه سواری طولانی مدت: دوچرخه سواری برای مدتی طولانی و به طور مکرر نیز به دلیل گرم شدن بیضه ها از دیگر عوامل احتمالی کاهش دهندۀ باروری است.

سلامتی، سبک زندگی و دیگر عوامل:
دیگر عوامل کاهش اسپرم شامل موارد زیر است:

• مصرف غیرقانونی دارو: استروئیدهای آنابولیک که به منظور تحریک رشد و قدرت عضلات مصرف می شود نیز ممکن است سبب انقباض بیضه ها و کاهش تولید اسپرم شود.مصرف کوکائین یا ماری جوآنا نیز ممکن است به طور موقت کیفیت و تعداد اسپرم ها را کاهش دهد.

•  مصرف الکل: نوشیدن الکل می تواند سطح تستوسترون و در نتیجه تولید اسپرم را کاهش دهد.

• شغل: برخی شغل ها نیز ممکن است احتمال ناباروری را افزایش دهند برای مثال شغل هایی که به طور گسترده ای با کامپیوتر و مانیتور سر و کار دارند یا مشاغل شیفتی و پر استرس.

• مصرف تنباکو: مردانی که سیگار مصرف می کنند نسبت به غیرسیگاری ها تعداد کمتری اسپرم دارند.

• استرس احساسی: استرس احساسی شدید و مزمن مانند استرس داشتن در مورد ناباروری نیز ممکن است با هورمون های مورد نیاز برای تولید اسپرم تداخل داشته باشد.

• وزن: چاقی می تواند منجر به تغییرات هورمونی و کاهش باروری مردان شود.

• مشکلات آزمایش اسپرم: ممکن است کم بودن تعداد اسپرم به این دلیل باشد که آزمایش اسپرم با فاصلۀ بسیار کمی از آخرین انزال یا یک اتفاق استرس زا صورت گرفته است و یا تمامی مایع منی به درستی جمع آوری نشده است. به همین دلیل معمولاً نتیجۀ آزمایش بر اساس چند نمونۀ گرفته شده در زمان های مختلف شکل می گیرد.

برخی عوامل خطر که می توانند منجر به کاهش تعداد اسپرم شوند شامل موارد زیر است:

• مصرف دخانیات
• مصرف الکل
• مصرف برخی داروهای غیرمجاز
• اضافه وزن
• سابقۀ ابتلا به برخی عفونت ها
• مواجهه با سموم
• گرم شدن بیش از حد بیضه ها
• شرکت در فعالیت های طولانی مدت مانند دوچرخه سواری یا اسب سواری

ناباروری ناشی از تعداد کم اسپرم ممکن است برای زوجین استرس زا باشد. عوارض این مشکل عبارتند از:

• جراحی و درمان های مرتبط با رفع مشکل تعداد کم اسپرم
• روش های باروری پیچیده و پر هزینه مانند باروری مصنوعی
• استرس ناشی از عدم توانایی فرزندآوری

ابتدا به پزشک عمومی یا پزشک خانواده مراجعه کنید. در صورت لزوم پزشک عمومی شما را به یک متخصص ارجاع خواهد داد.

آنچه می توانید انجام دهید:
•    از تمام محدودیت های قبل از معاینه مطلع باشید: حتماً از کارهایی که باید پیش از ویزیت انجام دهید اطلاع داشته باشید مانند اجتناب از مصرف برخی داروها و یا ارتباط جنسی برای مدتی معین.
•    تمام علائم را یادداشت نمائید: تمام نشانه ها و علائم شامل مواردی که ممکن است مرتبط با مشکلتان به نظر نرسد را پیش از ملاقات با پزشک یادداشت نمائید.
•    اطلاعات شخصی مهم را بنویسید: اطلاعاتی مانند اتفاقات و استرس های مهم و اصلی  و تغییرات مهم زندگی تان را بنویسید.
•    سابقۀ وجود این مشکل یا مشکلات باروری را در خانواده بررسی کنید: در صورتی که یکی از وابستگان خونی مرد مانند برادر یا پدر شما دارای این مشکل است دانستن آن ممکن است سرنخی به دست پزشک بدهد.
•    تمام داروهای مصرفی شامل مکمل ها و ویتامین ها را یادداشت نمائید.
•    همراه همسر خود برای معاینه بروید: حتی در صورتی که مشکل باروری از سمت مرد باشد باز هم لازم است تا همسرش نیز از نظر وجود مشکل باروری مورد بررسی قرار گیرد. همچنین همراهی همسرتان می تواند در مشارکت دستورالعمل های پزشک مفید باشد.
•    سؤالات خود را یادداشت نمائید:

برخی سؤالات مهم که می توانید از پزشک خود بپرسید عبارتند از:
•    به نظر شما علت کم بودن تعداد اسپرم من از چیست؟
•    چه آزمایش هایی لازم است انجام دهم؟
•    آیا لازم است همسرم نیز آزمایش های خاصی انجام دهد؟
•    چه درمانی برای افزایش تعداد اسپرم های من وجود دارد؟ توصیۀ شما چیست؟
•    آیا محدودیت های خاصی هست که باید مد نظر قرار دهم؟
•    در چه صورتی ما باید به فکر روش های جایگزین مانند لقاح مصنوعی و ... باشیم؟
•    آیا بروشور یا کتابچه ای در این زمینه دارید یا وب سایت خاصی را برای مطالعه پیشنهاد می کنید؟
•    در صورتی که سؤالی برایتان پیش آمد شک نکنید و حتماً آنرا با پزشک در میان بگذارید.

چه انتظاراتی از پزشک خود داشته باشیم؟
پزشک نیز ممکن است سؤالاتی را از شما بپرسد. برخی از سؤالاتی که پزشک ممکن است بپرسد و بهتر است فرد آمادگی ذهنی در بارۀ آن داشته باشد شامل موارد زیر است:
•    در چه سنی بالغ شدید؟
•    آیا سابقۀ وازکتومی دارید؟
•    آیا از مواد غیرمجاز مانند ماری جوآنا، کوکائین یا استروئیدهای آنابولیک استفاده می کنید؟
•    آیا تاکنون در مواجهه با سموم، مواد شیمیایی، حشره کش ها، اشعه یا سرب برای مدتی مشخص قرار گرفته اید؟
•    آیا به طور معمول از دارو یا مکمل خاصی استفاده می کنید؟
•    آیا به طور مرتب از حمام بخار یا سونا یا جکوزی استفاده می کنید؟

در مواقع زیر به پزشک مراجعه کنید:

• چنانچه پس از یک سال اقدام به بارداری، بارداری حاصل نشود.
• اختلال نعوظ یا انزال، کاهش تمایل جنسی یا دیگر اختلالات عملکرد جنسی.
• احساس درد، ناراحتی یا تورم در ناحیۀ بیضه ها.
• سابقۀ اختلال در بیضه ها، پروستات یا مشکلات جنسی.
• سابقۀ جراحی در کشالۀ ران، بیضه ها، آلت تناسلی یا کیسۀ بیضه.

روش های تشخیصی:

زمانی که به دلیل مشکل ناباروری به پزشک مراجعه می کنید اگر پزشک فکر کند که مشکل ناشی از تعداد کم اسپرم است، شما و همسرتان باید تحت آزمایش قرار بگیرید تا علت ناباروری مشخص شود. این آزمایشات عبارتند از:

معاینات عمومی و تاریخچۀ پزشکی

در معاینۀ جسمی- عمومی ناحیۀ تناسلی مورد معاینه قرار می گیرد و سؤالاتی در مورد مشکلات وراثتی، بیماری های مزمن، جراحت ها و جراحی هایی که ممکن است باروری را تحت تأثیر قرار دهد بپرسد. همچنین ممکن است سؤالاتی در مورد عادات جنسی شما پرسیده شود.
 

آنالیز مایع منی

معمولاً مایع منی زیر میکروسکوب مورد بررسی قرار می گیرد و در صورتی که هر مشکلی از جمله تعداد کم اسپرم داشته باشد مشخص می شود. مایع منی در ظرف مخصوصی جمع آوری می شود. از آنجا که تعداد اسپرم در نوسان است معمولاً چند آزمایش متناوب انجام می شود تا تعداد اسپرم به درستی محاسبه شود.

هر روز تعداد زیادی اسپرم جدید در بیضه ها تولید می شود و حدود 40 تا 76 روز طول می کشد تا اسپرم ها بالغ شوند. در واقع اسپرمی که امروز از بدن استخراج شود متاثر از شرایط 3 ماه قبل است. و تأثیر هر گونه تغییرات مثبتی که برای درمان انجام شود بعد از چند ماه آشکار می شود.

برای افزایش دقت در جمع آوری مایع منی پزشک ممکن است از فرد بخواهد به موارد زیر توجه کند:

• اطمینان یابید که تمامی مایع منی به درستی و به طور کامل در ظرف مخصوص جمع آوری شده است.
• برای جمع آوری نمونه حداقل تا سه ماه پس از بهبودی از بیماری یا حادثه ای استرس زا صبر کنید.
• قبل از جمع آوری نمونه حداقل 2 و حداکثر 7 روز از وقوع انزال اجتناب کنید.
• نمونۀ دوم را حتماً با فاصلۀ 7 روز از نمونۀ اول جمع آوری کنید.
• از استعمال محلول های لغزنده کننده اجتناب کنید زیرا تحرک اسپرم ها را تحت تأثیر قرار می دهند.

نتایج آزمایش مایع منی:
تراکم طبیعی اسپرم از 15 میلیون تا بیش از 200 میلیون اسپرم در هر میلی لیتر مایع منی است. در صورتی که تراکم آن کمتر از 15 میلیون اسپرم در هر میلی لیتر مایع منی و یا کمتر از 39 میلیون در کل مایع منی باشد فرد مشکل تعداد کم اسپرم دارد. در این صورت احتمال لقاح یافتن تخمک و باروری کم می شود. مایع منی برخی مردها فاقد هرگونه اسپرم است که به این شرایط آزو اسپرمی می گویند. عوامل متعددی در باروری نقش دارند که تعداد اسپرم در مایع منی یکی از آنهاست. برخی افراد با تعداد کم اسپرم موفق به پدر شدن می شوند. در صورتی که تعداد اسپرم ها کافی باشد، تنها کافی است نیمی از اسپرم ها از قدرت تحرک طبیعی برخوردار باشند تا احتمال بارداری زیاد باشد.
 

آزمایشات دیگر

بسته به یافته های ابتدایی، ممکن است پزشک آزمایشات دیگری نیز تجویز کند. این آزمایشات عبارتند از:

• سونوگرافی بیضه ها: در این روش از امواج صوتی با فرکانس بالا برای بررسی بیضه ها و ساختار آنها استفاده می شود.

• سونوگرافی از راه رکتوم: یک وسیلۀ آغشته به مواد لغزاننده از طریق رکتوم وارد بدن می شود تا پروستات و مجراها را از نظر وجود انسداد احتمالی بررسی کند.

• آزمایش هورمونی: انجام آزمایش خون می تواند سطح هورمون های مترشحه از هیپوفیز، هیپوتالاموس و بیضه ها را که نقش اساسی در تولید اسپرم دارند را مشخص کند.

• آزمایش ادرار پس از انزال: وجود اسپرم در ادرار نشان می دهد که اسپرم ها به جای خروج از بدن به سمت مثانه پس زده می شود (انزال معکوس).

• آزمایش ژنتیک: ممکن است تراکم خیلی کم اسپرم به دلیل مشکلات ژنتیکی باشد. طی آزمایش خون می توان مشخص نمود که آیا در کروموزوم Y ناهنجاری وجود دارد یا خیر. همچنین طی این آزمایش می توان وجود سندرم های ارثی و مادرزادی را تشخیص داد.

• بیوپسی (نمونه برداری) از بیضه ها: در این روش نمونه ای از بیضه جدا می شود. در مواردی که نتیجۀ آزمایش مایع منی هیچ مشکلی نداشته باشد بیضه ها مورد بررسی قرار می گیرد. نتایج این آزمایش نشان می دهد که آیا روند تولید اسپرم مشکلی دارد یا خیر. ممکن است به دلیل وجود انسداد انتقال اسپرم ها با مشکل مواجه باشد.

• آزمایش پادتن ضد اسپرم: در این آزمایش سلول های ایمنی (پادتن ها) حمله کننده به اسپرم ها مورد بررسی قرار می گیرد.

•  آزمایش تخصصی عملکرد اسپرم: آزمایشات متعددی انجام می شود تا نشان دهد که کیفیت ماندگاری اسپرم پس از خروج از بدن، قدرت نفوذ و اتصال آنها به تخمک چگونه است. در صورتیکه تعداد اسپرم کم باشد، اهمیت داشتن اسپرم های سالم نقش مهمی در قدرت باروری دارد.

روش های درمانی:

درمان های تعداد کم اسپرم شامل موارد زیر است:

• جراحی: برای مثال، در صورت التهاب رگ های تخلیه کنندۀ بیضه ها (واریکوسل) جراحی می تواند مفید باشد.

• فن آوری حمایت باروری: این روش شامل استخراج یک اسپرم و قرار دادن آن در مجرای تناسلی زن و یا لقاح مصنوعی آن با تخمک است.

چه زمانی درمان مفید واقع نمی شود؟

گاهی مشکلات باروری مرد قابل درمان نیست و ممکن است فرد هیچ گاه توانایی پدر شدن نداشته باشد. در چنین شرایطی زوجین می توانند کودکی را به فرزندی قبول کنند.

 آنتی بیوتیک ها می توانند عفونت مجاری تناسلی را درمان کنند اما این همیشه منجر به احیای قدرت باروری نمی شود. همچنین ممکن است برای تغییر سطح هورمون ها از هومون درمانی یا دارو استفاده شود. ممکن است 3 تا 6 ماه تا مشاهدۀ اولین تغییرات در آزمایش مایع منی طول بکشد.

با انجام برخی امور فرد می تواند احتمال باروری را افزایش دهد، از جمله:

• افزایش دفعات ارتباط جنسی: در نزدیکی زمان تخمک گذاری نزدیکی زوجین به صورت یک روز در میان می تواند احتمال بارداری را بیشتر کند.

• ارتباط جنسی در زمان هایی که بارور شدن ممکن است: زنان در دورۀ تخمک گذاری-که در اواسط چرخۀ قاعدگی و بین دو عادت ماهیانه رخ می دهد- توانایی باردار شدن دارند.متخصصین عموماً توصیه می کنند در دورۀ تخمک گذاری هر دو روز یکبار نزدیکی انجام شود. از آنجا که اسپرم قادر است چند روز در خارج از بدن مرد زنده بماند، پیروی از این الگو می تواند تضمین کند که اسپرم در زمانی که تخمک گذاری انجام شده است با تخمک لقاح یابد.

• اجتناب از مصرف لغزاننده ها: مشاهده شده است که برخی از مواد مانند لوسیون ها یا ژل های لغزنده ساز تحرک اسپرم را کاهش می دهند. از پزشک خود در مورد انواع مناسب این محصولات سؤال کنید.

درمان های جایگزین:

هنوز شواهد اطمینان بخشی در مورد اثر بخشی مکمل ها و داروهای گیاهی بر افزایش تعداد و سلامتی اسپرم ها وجود ندارد. اگرچه اطلاعات جامعی در مورد فایدۀ مکمل یاری تغذیه ای وجود ندارد اما برخی ویتامینها، املاح و آمینواسیدهای به خصوص ممکن است بتوانند تعداد و کیفیت اسپرم ها را افزایش دهند. از جمله:

• آلفا لیپولیک اسید
• آنتوسیانین
• ال-آرژنین
• استاگزانتین
• بتاکاروتن
• بیوتین
• ال-استیل کارنیتین
• ال- کارنیتین
• کوبالامین
• کوآنزیم Q10
• اتیل سیستئین
• اسید فولیک
• گلوتاتیونین
• اینوزیتول
• لیکوپن
• منیزیم
• ان- استیل سیستئین
• پنتوکسیفیلین
• اسیدهای چرب چند غیراشباع
• سلنیوم
• ویتامین آ، ث، دی و ای
• روی

قبل از مصرف هر یک از مکمل های گیاهی و ویتامین ها با پزشک خود مشورت کنید چراکه دوزهای بالای برخی از آنها در طولانی مدت ممکن است موجب آسیب شود.
 

بهتر است از برخی عوامل شناخته شده ای که قادرند تعداد و کیفیت اسپرم را تحت تأثیر قرار دهند اجتناب شود. به توصیه های زیر عمل کنید:

• سیگار نکشید.
• از مصرف داروهای غیرمجاز و مواد مخدر اجتناب کنید.
• وزن خود را در حد طبیعی حفظ کنید.
• از گرمای بیش از حد دوری کنید.
• استرس هایتان را کاهش دهید.
• از حشره کش ها، فلزات سنگین و دیگر سموم دوری کنید.